LÀM “SỐNG LẠI” KHÔNG GIAN VĂN HOÁ CỒNG CHIÊNG… BẰNG TƯ DUY “ CHUỖI GIÁ TRỊ”

TS. Nguyễn Thu Hạnh

Chủ tịch Liên hiệp Khoa học Phát triển Du lịch bền vững ( STDe) Mb: 0936631970                 Email: Địa chỉ email này đang được bảo vệ khỏi chương trình thư rác, bạn cần bật Javascript để xem nó

Địa chỉ: Tầng2, tòa nhà An Bình, số 1 ngõ 43 Kim Đồng, Hà nội

Sức sống của không gian văn hoá cồng chiêng thời hiện tại

Tôi đã được nghe nhiều, đọc nhiều bài viết của các chuyên gia  nghiên cứu  về bảo tồn di sản “ Không gian văn hoá cồng chiêng|”. Cồng chiêng được coi là di sản quý báu của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên, được coi là vật linh thiêng nhất, có giá trị nhất của mỗi gia đình, là bản sắc văn hóa của cộng đồng, gắn bó mật thiết với đời sống cộng đồng bao đời nay ở các nghi lễ, lễ hội truyền thống… Không gian văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên  cũng đã được UNESCO công nhận là         “ Kiệt tác truyền khẩu và Di sản phi vật thể của nhân loại” vào ngày 25/11/2005.. Không nghi ngờ gì nữa, đối với quá khứ, đối với lịch sử, văn hoá cồng chiêng Tây nguyên đã khẳng định được dấu ấn quan trọng của mình…[1]

Tuy nhiên, tôi cũng biết một sự thật rằng: ngày nay có nhiều làng bản ở Tây nguyên đã không còn cồng chiêng nữa, số người biết chơi cồng chiêng cũng vì thế ngày càng ít đi,… Ngày nay, cồng chiêng không còn được coi là của cải, không còn giữ được vai trò là “vật thiêng”, là nhạc khí dân gian chủ đạo trong đời sống tinh thần của người dân. Đáng lo ngại hơn đó là sự thờ ơ của lớp trẻ, nhiều người không thích hoặc không biết đánh cồng chiêng. Cồng chiêng chỉ còn là một loại nhạc khí dân gian, khó tập, khó sử dụng lại đòi hỏi phải có nhiều người tham gia, đồng thời lại “lạc hậu” so với nhiều loại nhạc cụ mới, hiện đại theo lối sinh hoạt văn hóa mới; do vậy, cồng chiêng dần dần bị quên lãng, dần dần bị mai một là một thực tế đang diễn ra ở không ít làng đồng bào dân tộc thiểu số tại Tây nguyên. [ 2]

Điều này có nguyên nhân sâu xa từ sự chuyển đổi cơ cấu kinh tế: từ trồng cây lúa rẫy sang cây công nghiệp (cà phê, cao su, ca cao…), đã dẫn đến sự suy

giảm những sinh hoạt cồng chiêng gắn với hoạt động sản xuất truyền thống. Không gian buôn làng, khu nhà mồ, bến nước,... là không gian văn hóa cồng chiêng đã bị thu hẹp hoặc thay thế bằng nhà xây kiên cố, giếng khoan. Đời sống và sinh hoạt hiện đại làm thay đổi nhận thức về tính thiêng và tính cộng đồng của văn hoá cồng chiêng. Nhiều hộ gia đình đã bán đi những bộ chiêng, ché, kpan quý. Kinh tế- xã hội phát triển nên xuất hiện nhiều loại hình giải trí mới thu hút giới trẻ, do đó, việc hướng họ theo học cồng chiêng và các loại hình văn hóa dân tộc trở nên khó khăn. Lớp trẻ chưa thật sự yêu thích, quan tâm đến cồng chiêng trong khi nhiều nghệ nhân giỏi (từ nghệ nhân chỉnh sửa chiêng đến nghệ nhân trình diễn, múa Xoang) do tuổi tác cao, lần lượt qua đời. Một bộ phận đồng bào Ba-na, Gia-rai (tỉnh Gia Lai), Mnông (tỉnh Đăk Nông) từ bỏ tín ngưỡng truyền thống trong đó có thực hành đánh cồng chiêng và các sinh hoạt gắn với văn hóa cồng chiêng… [ 3] [ 4]

Mặc dù nhà nước cũng đã quan tâm đầu tư đến việc phục dựng lại loại hình văn hoá này dưới nhiều hình thức, nhiều chương trình, nhưng cũng chỉ là muối bỏ biển… Vì thực chất, di sản cổng chiêng cũng như nhiều loại hình di sản khác: đình, chùa, miếu, mạo, lăng tẩm, hay tuồng, chèo, cải lương… đều là những tinh hoa của quá khứ, là sản phẩm của con người cũ, bối cảnh cũ với các nhu cầu giải trí và thị hiếu đã cũ…Con người thời nay, với thế giới phẳng, với sự thay đổi chóng mặt của cuộc cách mạng 4.0, họ sống nhanh, sống gấp gáp và không còn đủ sự tĩnh tâm để lắng nghe những giai điệu chậm rãi, lặp đi lặp lại, mang tính tự sự, giãi bày…dù rằng những giai điệu đó đã từng là cầu nối để con người giao cảm với thiên nhiên, đối thoại với thần linh,…là linh hồn của âm nhạc quá khứ.

Cần khẳng định rằng: cái hay của thời này, chưa chắc đã là cái hay của thời khác, vàng bạc kim cương đối với người này, chưa chắc đã là của cải đắt tiền đối với người khác. Di sản văn hoá cũng vậy, giá trị của nó cũng cần phải được nhìn nhận dưới góc nhìn đa chiều hơn, toàn diện hơn và biện chứng hơn ... “ Một cái bát cổ sứt sẹo với người buôn đồ cổ thì quý, với người thường thì nó không bằng cái bát lành lặn có thể dùng ăn cơm hàng ngày.” [6]. Một cái làng cổ với nhà văn

hoá hay KTS, hoạ sĩ là cảnh quan kiến trúc lịch sử có giá trị, nhưng đối với dân làng có khi lại là một “làng khổ” như ở làng cổ Đường Lâm- Khi người dân không thu được lợi ích thiết thực từ nó… [6]

Gía trị tích hợp - cách nhìn biện chứng và toàn diện về chuỗi giá trị di

sản

Nhìn nhận và đánh giá di sản không gian văn hoá cồng chiêng dưới góc độ

bảo tồn, nhìn về quá khứ trong một giai đoạn lịch sử,…là công việc đã có nhiều người làm. Nhưng chỉ dừng ở góc độ đó sẽ biến việc bảo tồn di sản trở thành công việc mang tính lý thuyết, và gần như không thể áp dụng vào thực tế hiện tại vì nó không lôi kéo được sự tham gia của cộng đồng và cũng không xã hội hoá được công tác bảo tồn. Khi việc bảo tồn di sản chỉ dựa trên nguồn vốn ít ỏi của Nhà nước, chắc chắn sẽ chỉ là muối bỏ biển,… Và trên thực tế nhiều di sản đã dần biến mất do không kịp được nhà nước trùng tu bảo dưỡng.

Thử tiếp cận dưới một góc nhìn khác, đặt những câu hỏi khác về di sản văn hoá cồng chiêng Tây nguyên: Di sản này có giá trị gì cho đời sống hiện tại không? Các giá trị tinh thần, giá trị vật chất nào của di sản trong quá khức có khả năng tích hợp vào các giá trị của đời sống dân sinh hiện tại ? các giá trị đó đem lại lợi ích  cho những ai? Có đem lại lợi ích cho người dân bản địa, là những chủ thể sáng tạo đã và đang chung sống cùng di sản hay không?

Để di sản được bảo tồn như một “ di sản sống”, để tiếp tục khai thác nó, hưởng lợi từ nó, giúp nó thăng hoa toả sáng và thích ứng với cuộc sống đương đại, cần thiết phải trả lời được những câu hỏi trên từ góc độ khoa học, góc độ quản lý, góc độ đầu tư và quan trọng nhất là góc độ lợi ích của người dân địa phương.

Với cách tiếp cận mới mẻ đó, ta sẽ có cái nhìn cởi mở hơn, biện chứng hơn và sống động hơn về chuỗi giá trị đặc thù có được từ di sản “ Không gian văn hoá cồng- chiêng Tây nguyên” từ quá khứ- hiện tại đến tương lai. Ta có thể phân loại thành 3 nhóm giá trị: ( xem minh họa tại sơ đồ 1)

Nhóm giá trị từ quá khứ bao gồm:

-    Âm nhạc Cồng- chiêng ( kiệt tác âm nhạc truyền khẩu đã được UNESCO công nhận);

-   Sử thi Tây nguyên ( điểm nhấn quan trọng và đáng tự hào nhất của các dân tộc Tây nguyên);

-    Lịch sử vận động địa chất qua dấu ấn của hệ thống các miệng núi lửa ( đã được công nhận là CV địa chất toàn cầu tại 1 số địa điểm) ;

-    Kiến trúc nhà Rông, nhà dài, điêu khắc trang trí, tượng nhà mồ… Là những nét đặc trưng nổi bật mà cũng chỉ riêng Tây nguyên mới có;

-   Nghề thuần dưỡng voi nổi tiếng gắn với tập tục khai thác núi rừng;

-   Trang phục thổ cẩm với phong cách thời trang độc đáo của ngườiTây nguyên; ẩm thực núi rừng ( gà bản, cơ lam, rượu Amakong)…

Nhóm giá trị từ hiện tại bao gồm:

-   Nhạc Rock Tây nguyên: Tuy mới ra đời khoảng hai chục năm qua các  ang   tác âm nhạc đương đại của các nhạc sĩ Nguyễn Cường, Trần Tiến… nhưng đã trở thành dòng âm nhạc lôi cuốn hấp dẫn qua tiếng hát của các ca sĩ Tây nguyên nổi tiếng như: Ymoan, Siu black, Kasim Hoàng Vũ,…

-         Bóng đá: CLB Hoàng Anh- Gia lai

-         Café : đồ uống hiện đại đã đưa thương hiệu Việt Nam ra thế giới

-         Hạt tiêu: một trong những loại cây gia vị đem lại doanh thu lớn cho người dân

-         cao su: loại cây công nghiệp đem lại lợi nhuận rất lớn

Nhóm giá trị từ tương lai bao gồm:

-       Giá trị 0.4 : giá trị của không gian hoang sơ, tự nhiên, mật độ xanh lớn, khí hậu môi trường chưa bị ô nhiễm, con người chất phác, cởi mở, kiến trúc đậm đà bản sắc và gần gũi thiên nhiên

Đề xuất chuỗi sản phẩm du lịch từ “ Không gian văn hoá cồng chiêng” quá khứ- hiện tại- tương lai

Du lịch là ngành công nghiệp không khói, là loại hình kinh tế đa ngành, là loại hình kinh doanh cảm xúc, là cầu nối để đưa con người đến những trải nghiệm về giá trị của quá khứ, hiện tại hoặc tương lai…

Đề xuất các tour du lịch đặc thù : ( xem minh họa tại sơ đồ 2)

-   Tour du lịch “ Theo dấu chân Vua Voi – Amakong” : Tham quan nơi ở của Vua Amakong ( buôn Đôn cổ xưa), vào rừng với Voi : xem chỗ ở của Voi, xem voi đẻ, voi kiếm ăn, Voi tắm, Voi vẽ, Voi nghịch nước, …Xem đám cưới Voi, lễ hội đua  Voi,…Tham  quan  nhà  Rông,  nhà  dài,  nhà  mồ,  mộ  Vua  Amakong  và  Se ,…tham gia lễ hội cồng- chiêng.

-   Tour du lịch “ Đi tìm nữ thần mặt trời”: Tái hiện sử thi Đam san bằng tour du lịch thám hiểm rừng sâu, tìm hiểu các hệ sinh thái, các giá trị tâm linh của người Êđê cổ xưa, khám phá nơi ở của nữ thần mặt trời,…Thăm thác, thăm hồ, Thăm các miệng núi lửa,…

-    Tour du lịch khám phá vương quốc của “Vua café”: thăm quan bảo tang café, trang trại cafe, thưởng thức các loại hình cafe độc đáo: cafe Cồng- chiêng; cafe Rock, cafe Voi; café trên cây, café Đam san, Café Bóng tối, café rượu  cần, cafe chân thác,…

-   Tour “Thám hiểm các miệng núi lửa”: tham quan Núi Hoa (núi Chư M’Gar), ngọn Chư Hơ Đrông ngày nay đã tắt ngấm nhưng vẫn còn giữ được dạng đỉnh hình nón cụt, những hồ miệng núi lửa tròn vành vạnh như hồ La Bang và Tô Nu Eng Prông, biển Hồ T’Nưng, đỉnh Hàm Rồng, đỉnh núi lửa cũ Đắk Min, hệ thống hang động núi lửa từ miệng núi lửa buôn Choar dọc theo chiều dài sông Sêrêpôk đến  khu vực thác Dray Sáp, ngọn núi lửa Chư Đăng Ya…..

-   Tour tham quan các khu bảo tồn rừng QG: tham quan các vườn Quốc gia Chư Mom Ray, Kon Ka Kinh, Chư Yang Sin, Tà Đùng, Bidoup Núi Bà, Cát Tiên; tham quan các khu bảo tồn thiên nhiên như KBTTN Ngọc Linh, KBTTN Kon Cha Răng, KBTTN Ea Sô, KBTTN Nam Ka, KBTTN Nam Nung; khu bảo tồn loài như khu bảo tồn Đắk Uy, khu bảo tồn sinh cảnh Ea Ral, khu bảo tồn Trấp Ksơ

1.     Đề xuất các loại hình khách sạn, nhà hàng đặc thù : ( xem minh họa tại sơ đồ 2)

-    Khách sạn sử thi: Khách sạn Đam san, khách sạn Amakong, khách sạn nữ thần mặt trời,

-   Khách sạn giải trí : khách sạn Voi, khách sạn bóng đá, khách sạn café, khách sạn “ đôi mắt Pleiku” ( khai thác nhạc Rock), khách sạn trên thác, khách sạn trong rừng,

2.     Đề xuất các loại hình vui chơi giải trí đặc thù : ( xem minh họa sơ đồ 2)

-   Show trình diễn Cồng chiêng theo chủ đề dân tộc kết hợp hiện đại ( bao gồm lối chơi truyền thống ( cồng chiêng trong sử thi) và lối chơi hiện đại: kết hợp chiêng với nhạc rock hoặc nhạc giao hưởng, kết hợp cồng- chiêng với nhạy múa hiện đại);

-   Show “ Lễ hội cồng- chiêng đường phố;

-   Lễ hội đua voi, giao lưu với Voi: xem voi vẽ, voi hát, voi nhảy, voi tắm, thi vẽ voi ( Thầy bói xem voi),

- Đề xuất các loại hình ẩm thực : rượu cần, rượu Amakong, cafe, hạt tiêu, cơm lam, gỏi lá, rau rừng, gà nướng bản Đôn, cá lăng, các món từ măng, heo rẫy nướng, bún đỏ, bò một nắng, bơ sáp, rau rừng, phở khô …

- Đề xuất các đồ lưu niệm: các sản phẩm từ thổ cẩm, trang sức từ lông voi, các đồ trang sức từ sừng trâu, các đồ lưu niệm từ tre nứa….

Kết luận: Mục tiêu bảo tồn và phát huy giá trị di sản “ Không gian văn hoá Cồng- chiêng Tây nguyên” chỉ có thể được hiện thực hoá nếu chúng ta có cái nhìn rộng mở hơn, biện chứng và toàn diện hơn theo tư duy “chuỗi giá trị” của di sản trong quá khứ - hiện tại và tương lai. Với quan điểm bảo tồn di sản như một “ cơ thể sống”, chấp nhận sự biến đổi của di sản như một thực thể có khả năng thích ứng và tích hợp với các giá trị của quá khứ với hiện tại và tương lai, chúng ta sẽ tiếp tục khai thác được di sản để nó tham gia vào đời sống đương đại và thăng hoa, toả sáng phục vụ đời sống dân sinh. Khi di sản vẫn đem lại được lợi ích vật chất và