TÁI HIỆN “ THƯƠNG CẢNG CỔ VÂN ĐỒN” BẰNG CÔNG NGHIỆP SÁNG TẠO

( Kết nối tinh hoa quá khứ với khát vọng tương lai )

TS. Nguyễn Thu Hạnh

Chủ tịch Liên hiệp khoa học phát triển du lịch bền vững( STDe ) Email: This e-mail address is being protected from spam bots, you need JavaScript enabled to view it

KHÁI QUÁT VỀ QUẦN THỂ DI TÍCH LỊCH SỬ THƯƠNG CẢNG VÂN ĐỒN

Vân Đồn là một huyện đảo ở phía đông nam tỉnh Quảng Ninh, thuộc vùng vịnh Bắc Bộ, với khoảng 600 hòn đảo lớn nhỏ xen kẽ, tạo nên vịnh biển tương đối kín gió.

Vân Đồn vốn là trung tâm thương cảng danh tiếng của vùng vịnh Bái Tử Long. Trải qua nhiều thời kỳ lịch sử địa danh Vân Đồn đã được ghi trong một số bộ sử, địa chí Việt Nam, Trung Quốc và các nguồn tư liệu nước ngoài khác. Qua đó cho thấy Vân Đồn là một trong những cửa ngõ giao thương trọng yếu của nước ta và là trung tâm kinh tế đối ngoại quan trọng nhất của miền Bắc thế kỷ XV.

Trong năm 2001 và 2003 di tích Thương cảng Vân Đồn đã được Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch xếp hạng là Di tích quốc gia. Kết quả khai quật khảo cổ học và những nghiên cứu khoa học trong những năm gần đây đã bộc lộ một số dấu vết vật chất của quần thể di tích. Đây là những di tích, địa điểm tiêu biểu được ghi chép trong sử sách cũng như còn các dấu vết vật chất có liên quan mật thiết tới lịch sử hình thành và phát triển của Thương cảng Vân Đồn; mang đặc trưng tiêu biểu khái quát về lịch sử hình thành và phát triển của ngoại thương Việt Nam, tư duy đối ngoại của cha ông trong lịch sử; chiến lược với biển Đông trong quá khứ; đồng thể hiện nổi bật nghệ thuật quân sự của cha ông ta; còn bảo lưu nhiều yếu tố gốc, có giá trị lịch sử, văn hóa,

phản ánh tư duy chiến lược, chiến thuật của cha ông ta cũng như giúp hình dung được trận địa đã diễn ra cách đây hàng trăm năm.

Khu trung tâm của Quần thể di tích Thương cảng Vân đồn gồm nhiều điểm di tích, hiện phân bố ở phạm vi 4 xã đảo là Thắng Lợi, Quan Lạn, Minh Châu, Ngọc Vừng. Ngoài ra còn có 1 di tích trên đất liền là đền thờ Lý Anh Tông ở thị trấn Cái Rồng, huyện Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh.

Các cụm di tích chính bao gồm:

1.  Cụm các di tích tại đảo Thắng Lợi

-  Các vũng (vụng) nằm dọc hai bên sườn núi gồm vụng Huyện, vụng Khe Sắn, vụng Chuồng Bò, vụng Khe ruộng lúa, vụng chùa Cát, vụng chùa Lấm, vụng chùa Trong, vụng chùa cây Quéo

-  Các phế tích kiến trúc hiện đã được phát hiện gồm phế tích chùa Lấm, chùa Trong, chùa Cát, chùa Cây Quéo, bảo Tháp

-  Đền Vạ Giếng

2.  Cụm các di tích tại đảo Quan Lạn – Minh Châu

-    Hệ thống bến Cái Làng (bao gồm miếu thờ vua Lý Anh Tông, giếng Hệu, bến Cái Làng)

-  Hệ thống bến Cống Cái Sơn Hào

-  Bến Con Qui

-    Hệ thống di tích liên quan tới chiến thằng Vân Đồn 1288: Bến Cái Cổng, Cổng Ông, Cổng Bà, Cửa Đối, sông Mang, Lòng Tong

-  Miếu Lòng Dinh

-  Cụm di tích đình, nghè Quan Lan

-  Nghè Trần Khánh Dư

-  Đền Vân Hải

-  Hệ thống giếng cung cấp nước ngọt: giếng Chổi, giếng Đình, giếng Ruộng...

3.  Cụm các di tích tại đảo Ngọc Vừng

-  Bến Cống Yên

-  Bến Cống Hẹp.

* Đền thờ Lý Anh Tông

Địa điểm: thị trấn Cái Rồng

Khả năng tiếp cận với di tích: Có 03 cách tiếp cận

-  Từ Hạ Long ra thẳng các đảo bằng đường tàu biển

-  Từ Hạ Long đi theo quốc lộ 18 đến thị trấn Cái Rồng, từ cảng Cái Rồng đi tàu ra các đảo xã Thắng Lợi (30 phút); Quan Lạn (45 phút), lên bến đi bằng phương tiện xe điện theo đường liên xã sang xã Minh Châu khoảng 11km; Ngọc Vừng (60 phút)

-   Từ cảng hàng không quốc tế Vân Đồn, đi về thị trấn Cái Rồng, từ cảng Cái Rồng đi tàu ra các đảo xã Thắng Lợi (30 phút); Quan Lạn (45 phút), lên bến đi bằng phương tiện xe điện theo đường liên xã sang xã Minh Châu khoảng 11km; Ngọc Vừng (60 phút)

NHẬN DIỆN HỆ THỐNG GIÁ TRỊ CỦA QUẦN THỂ DI TÍCH.

Giá trị lịch sử

-     Trong suốt chiều dài lịch sử đấu tranh va giữ nước của dân tộc,việc thành lập thương cảng Vân Đồn là một trong số ít di tích thể hiện tư duy kinh tế của triều đình phong kiến. Bên cạnh việc thể hiện chiến lược phát triển kinh tế của chính quyền trung ương, trên phương diện hải thương khu vực và quốc tế, việc nhà Lí lập trang Vân Đồn có ý nghĩa hết sức quan trọng, đánh dấu sự dự nhập của quốc gia Đại Việt vào hệ thống hải thương khu vực và quốc tế qua khu vực Biển Đông. Nếu như cho đến trước thế kỉ XV, các tuyến hải thương quốc tế nối Trung Quốc với các thị trường phương nam chủ yếu đi qua khu vực vịnh Bắc Bộ; vùng duyên hải Đông Bắc nước ta vì thế có vị trí hết sức quan trọng. Quốc gia Đại Việt thời Lí đã lần đầu tiên tham dự một cách tích cực vào các hoạt động buôn bán ở khu vực biển Đông.

-   Thương cảng Vân Đồn cho thấy tư duy về biển và các hoạt động kinh tế biển của cha ông. Việc nhà Lí lập trang Vân Đồn và biến khu vực Đông Bắc thành cửa ngõ thông thương của Đại Việt thể hiện tư duy nhạy bén và thức thời, kéo Đại Việt chủ động tham dự vào hệ thống vào quỹ đạo thương mại quốc tế ở khu vực Vịnh Bắc Bộ vốn đã hưng thịnh từ nhiều thế kỉ trước, đặc biệt là sau những chính sách ngoại thương tích cực của triều Tống vàocuối thế kỉ X.

-   Với Đại Việt từ cuối thời Trần và đầu thời Lê, vai trò của thương cảng Vân Đồn và vùng cảng biển Đông Bắc trong hệ thống hải thương khu vực và quốc tế ở Biển Đông được biết đến nhiều qua chức năng trung chuyển và xuất khẩu gốm sứ. Bên cạnh chức năng trung chuyển gốm sứ Trung Quốc ra thị trường khu vực, Vân Đồn còn được biết đến như cửa ngõ đưa gốm sứ Đại Việt (men nâu thời Trần và men lam thời Lê sơ) ra thị trường quốc tế.

-  Trong thế kỉ XV đến cuối thế kỉ XVI, ngoại thương Đại Việt nói chung cũng như thương cảng Vân Đồn và khu vực duyên hải Đông Bắc mặc dù đã có nhiều suy giảm, tuy nhiên từ kết quả của các đợt khai quật khảo cổ học đã cho thấy trong thực tế, thương cảng Vân Đồn vẫn có nhiều khả năng đã trở thành một vị trí then chốt trong mạng lưới buôn bán ngoại thương giai đoạn cuối của thế kỉ XV cũng như trong thế kỉ XVI. Chỉ đến khi có sự du nhập của các nhà buôn phương Tây mới từng bước phá vỡ cấu trúc thương mại Bắc

–   Nam ở khu vực Biển Đông. Đặc biệt, với sự thâm nhập của người Bồ vào miền nam Trung Quốc và xác lập vị trí thương mại của họ tại Macao trong nửa đầu thế kỉ XVI, hoạt động buôn bán tại các khu vực duyên hải nam Trung Quốc và Đông Bắc Việt Nam đã bị tác động đáng kể, trong đó sự suy tàn của Thương cảng Vân Đồn.

Giá trị văn hóa

-    Quần thể di tích thương cảng Vân Đồn là minh chứng cho tư duy kinh tế hướng biển cũng như tư duy chiến lược về quân sự của cha ông, với việc lựa chọn các địa điểm có địa hình phù hợp để xây dựng các bến bãi cũng như chiến địa nhằm đáp ứng các mục tiêu về kinh tế và quân sự.

-   Quần thể di tích thương cảng Vân Đồn gắn liền với vai trò của vua Lý Anh Tông và anh hùng Trần Khánh Dư, với chiến thắng chống giặc ngoại xâm. Chính vì vậy, các lễ hội ghi nhớ công ơn của những anh hùng giải phóng dân tộc chiếm số lượng lớn trong sinh hoạt văn hóa tinh thần tại đây.

Giá trị khoa học

-   Quần thể di tích lịch sử thương cảng Vân Đồnlà nơi thể hiện rõ nét nhất tư tưởng kinh tế biển của Việt Nam. Quần thể di tích chứng minh cho tư duy nhạy bén,

năng động, biến vùng biên viễn Đông Bắc trở thành một vùng kinh tế năng động. Cho tới ngày nay, giá trị này vẫn còn trường tồn và tiếp tục được khẳng định. Vân Đồn hiện nay được định hướng trở thành một đặc khu kinh tế với định hướng phát triển kinh tế biển.

-   Quần thể di tích lịch sử thương cảng Vân Đồn là một trong những chiến địa thể hiện rõ nhất nghệ thuật tác chiến của cha ông ta trên biển. Với địa hình biển, kết hợp với núi, nghệ thuật tác chiến trên biển đã đạt tới trình độ cao trong các trận chiến ở Vân Đồn. Đồng thời, nhận thức về vị thế chiến lược của cha ông vẫn tiếp tục được khẳng định qua các cuộc chiến tranh hiện đại, thể hiện qua việc vùng biển Vân Đồn là nơi xuất phát của đoàn thuyền không số trong kháng chiến chống Mỹ, cũng như việc sử dụng các hang lớn trên đảo Thắng Lợi (hang Quan) cho các mục đích quân sự.

Giá trị giáo dục truyền thống

-  Vân Đồn là vùng đất giàu truyền thống lịch sử, văn hóa dân tộc, nơi hội tụ dấu vết của cư dân tiền sử; là nơi chứng kiến những sự kiện lịch sử gắn liền với quá trình phát triển kinh tế biển, việc phụng thờ các nhân vật, sự kiện gắn liền với sự hình thành và phát triển của Thương cảng Vân Đồn qua các thời kỳ, còn bảo lưu các hoạt động văn hóa, tín ngưỡng tâm linh giúp cho người đương đại trở về với quá khứ hào hùng, linh thiêng của dân tộc, tạo sự gắn kết giữa quá khứ, hiện tại và tương lai.

Giá trị du lịch

-  Ngoài giá trị văn hóa- lịch sử khảo cổ, nơi đây còn có giá trị lớn về cảnh quan, là một vùng đất giàu truyền thống lịch sử văn hóa, với những cảnh trí thiên nhiên hùng vĩ.

-  Vùng đất nhiều tiềm năng phát triển du lịch, với sự đa dạng các loại hình di tích, danh thắng, bãi tắm, rừng quốc gia,... và nhiều sản vật đặc biệt khác, tạo cơ hội để đa dạng hóa loại hình sản phẩm đáp ứng nhu cầu của nhiều đối tượng khách khác nhau.

THỰC TRẠNG BẢO VỆ VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ DI TÍCH.

Quần thể di tích thương cảng Vân Đồn đã được xếp hạng di tích theo theo quyết định số 59/2003/QĐ-BVHTT ngày 29/10/2003 của Bộ Văn hóa Thông tin:

Hoạt động quản lý di tích mới chỉ tập trung ở việc cắm mốc giới khoanh vùng bảo vệ. Đối với các di tích kiến trúc nghệ thuật, đã được đầu tư tu bổ tương đối hoàn chỉnh.Tuy nhiên các di tích bến bãi, phế tích kiến trúc hầu như chưa có sự đầu tư, tu bổ. Trong khi đó với phạm vi di tích rộng, tình trạng lấn chiếm, xây dựng của người dân và doanh nghiệp tại địa phương đã làm ảnh hưởng tới tình trạng bảo tồn của di tích cũng như xâm phạm các yếu tố gốc cấu thành di tích.

Trong những năm gần đây, chương trình nghiên cứu về Thương cảng Vân Đồn đã được đẩy mạnh từ các nhà khoa học trong và ngoài nước. Đã có 8 đợt khảo sát khai quật khảo cổ học khu vực này để từng bước nhận diện chính xác về diện mạo của Thương cảng Vân Đồn.

Trong giai đoạn từ 2016 – 2020 quần thể di tích đã được đầu tư tu bổ một số hạng mục kiến trúc như đình chùa Quan Lạn, đền Lý Anh Tông.Tuy nhiên, các hạng mục của Thương cảng vẫn chưa được đầu tư tu bổ, hoặc bảo tồn tại chỗ các hố khai quật khảo cổ học.

ĐỀ XUẤT HƯỚNG KHAI THÁC PHỤC VỤ DU LỊCH

1.  Các căn cứ để đề xuất hướng khai thác quần thể di tích phục vụ du lịch

- Căn cứ trên qui mô, vị trí phân bố, loại hình, hệ thống giá trị của quần thể di

tích

-  Căn cứ trên hiện trạng bảo tồn và khai thác quần thể di tích

-    Căn cứ trên định hướng phát triển khu kinh tế Vân Đồn đã được phê duyệt

trong Qui hoạch chung xây dựng khu kinh tế Vân Đồn đến năm 2040: Là khu kinh tế biển đa ngành, đa lĩnh vực, trung tâm công nghiệp giải trí có casino, du lịch biển - đảo cao cấp, dịch vụ tổng hợp; là cửa ngõ giao thương quốc tế để tạo ra những sản phẩm độc đáo, khác biệt, hiện đại với chất lượng cao, có thương hiệu và khả năng cạnh tranh quốc tế; Đô thị biển đảo xanh, hiện đại và thông minh, bền vững; Khu vực có vị trí quan trọng về an ninh quốc phòng. Quy mô khách du lịch: đến năm 2030 khoảng 2,5 triệu lượt khách, đến năm 2040 khoảng 6,0 - 9,5 triệu lượt khách, tầm nhìn đến năm 2050 có thể phát triển 15 – 18 triệu lượt khách.

2.  Quan điểm bảo tồn và phát huy quần thể di tích phục vụ du lịch:

Muốn bảo tồn và phát huy hiệu quả Quần thể di tích lịch sử thương cảng Vân Đồn như một di sản sống, tiếp tục phát huy giá trị và góp phần cải thiện đời sống dân sinh thì cần phải có phương thức khai thác tài nguyên phù hợp thông qua các ngành công nghiệp sáng tạo để tạo chuỗi giá trị sản phẩm đa dạng, độc đáo.

3.  Đề xuất kế hoạch bảo tồn và phát huy quần thể di tích

-   Lập quy Quy hoạch tổng thể bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị Quần thể di tích lịch sử thương cảng Vân Đồnnhằm bảo tồn, tôn tạo Khu di tích hướng tới xây dựng và tôn vinh Khu di tích trở thành trung tâm giáo dục truyền thống yêu nước, về tiềm năng phát triển triển kinh tế biển cũng như là điểm du lịch trọng điểm trong tuyến du lịch Đông Băc.

-  Triển khai cắm mốc giới các điểm di tích, bàn giao mốc giới chống lấn chiếm vi phạm di tích. Việc xây dựng khoanh vùng bảo vệ di tích phải đáp ứng được yêu cầu bảo vệ di tích, tuy nhiên cũng cần mang tính khả thi, thực tế bởi lẽ nhiều di tích hiện đã mất dấu vết, người dân tổ chức canh tác sinh sống từ lâu đời.

-   Đối với các di tích còn hiện hữu, sau khi có khoanh vùng bảo vệ di tích, cắm mốc giới với từng khu từng điểm.

-   Đối với các địa danh, hiện chỉ còn lưu truyền trong dân gian, cảnh quan đã thay đổi, có thể tổ chức cắm bia biển ghi nhớ sự kiện.

-   Từng bước giải tỏa các hộ dân đang sinh sống trong khu vực di tích, như khu vực các vụng Cây Quéo, chùa Trong... để tiếp tục nghiên cứu cũng như làm cơ sở cho việc đầu tư tu bổ tôn tạo sau này

-   Xây dựng Đề án thành lập Ban quản lý Quần thể di tích lịch sử thương cảng Vân Đồnthuộc Ủy ban Nhân dân huyện Vân Đồn để quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị khu di tích một cách đồng bộ, hiệu quả từ cơ cấu tổ chức bộ máy đến hoạt động chuyên môn, nghiệp vụ...Nhằm từng bước xây dựng khu di tích xứng tầm là khu di tích quốc gia đặc biệt, trở thành một trong những điểm tham quan, du lịch hấp dẫn đối với du khách trong cả nước.

-   Xây dựng các dự án bảo tồn tôn tạo di tích, trước mắt ưu tiên ở các di tích thuộc khu vực Cống Đông Cống Tây, Cái Làng.

-   Đối với khu vực Cống Đông Cống Tây: Lập dự án bảo tồn tôn tạo phục hồi một số công trình tôn giáo tín ngưỡng như chùa Lấm, Bảo tháp làm cơ sở, động lực cho phát triển du lịch địa phương. Việc phục hồi được thực hiện trên cơ sở kết quả nghiên cứu khoa học, kết quả khai quật khảo cổ học.

-   Đối với khu vực Cái Làng: tổ chức khảo sát điều tra, thống kê đầy đủ tình trạng của hệ thống phế tích, công trình kiến trúc hiện còn, tổ chức phục hồi một số công trình trên cơ sở kết quả nghiên cứu khao học và khảo cổ học.

-   Xây dựng hạ tầng phục vụ khách tham quan cũng như tôn tạo cảnh quan phù hợp với di tích. Trên cơ sở sử dụng hệ thống hạ tầng sẵn có (các tuyến cano cao tốc hiện nay), tổ chức lắp đặt biển chỉ dẫn, hướng dẫn tham quan tuyến Cống Đông Cống Tây và Cái Làng, quan Lan; kết nối với các điểm tham quan trên đao Cái Rồng

-   Song song với công tác khai quật khảo cổ học, xây dựng các phương án bảo tồn tại chỗ để giới thiệu, trưng bày về quần thể di tích, duy trì tối đa các dấu vết vật chất của di tích.

-   Xây dựng các chương trình nghiên cứu toàn diện về Quần thể di tích thương cảng Vân Đồn làm cơ sở cho việc phục hồi, tôn tạo hệ thống di tích, trong đó ưu tiên xây dựng lộ trình nghiên cứu khai quật khảo cổ học trong nhiều năm để từng bước làm sáng tỏ diện mạo Thương cảng qua các thời kỳ.

-   Xây dựng các nghiên cứu về ngoại thương, kinh tế biển trong quá khứ để từ đó có những bài học rút ra cho hiện tại. Bên cạnh đó, những nghiên cứu về phong tục tập quán, lễ hội cũng cần tiếp tục được nghiên cứu để lam cơ sở cho việc xây dựng các chương trình tham quan.

-  Nghiên cứu xây dựng hệ thống trưng bày trực quan sinh động về Thương cảng Vân Đôn bằng công nghệ 4,0 để tạo ra không gian đa chiều, hấp dẫn

4.   Đề xuất mô hình: Tái hiện thương cảng Vân Đồn bằng công nghiệp sáng tạo. ( xem hình minh họa)

Đây là mô hình kết nối di sản quá khứ với kiến trúc- hội họa- điêu khắc- âm nhạc- điện ảnh để tạo ra các không gian trải nghiệm du lịch đa dạng, mang tính thẩm

mỹ cao và thỏa mãn nhu cầu của 6 giác quan của khách du lịch. Từ đó hứa hẹn đem lại doanh thu đột phá cho di sản. Vị trí xây dựng mô hình: trung tâm Quần thể di tích ở Thắng Lợi và Quan Lạn.

Cấu trúc không gian bao gồm:

*  Không gian quá khứ: bao quanh các điểm có di tích gốc, lựa chọn một số di tích đặc biệt để làm điểm tham quan cho du khách.

*  Không gian hiện tại: tái hiện lại thương cảng Vân Đồn sầm uất một thời bao

gồm:

-  Không gian bến cảng ( chợ thương cảng) : bến gốm- sứ, bến lụa, bến cá ( tái hiện cảnh buôn bán trên bến- dưới thuyền tấp nập, sầm uất )

-  Không gian phố cảng với nhiều cửa hàng mua bán đa dạng nhưng chuyên sâu về gốm- sứ và lụa; các dãy phố cafe, nhà hàng, khách sạn theo phong cách kiến trúc đặc thù của đô thị cảng biển.

-  Không gian vui chơi giải trí thương cảng ( casino, bar, câu lạc bộ thủy thủ )

- Không gian trình diễn nghệ thuật sắp đặt: với vật liệu gốm- sứ- lụa- thuyền

* Không gian tương lai: gồm quảng trường- lễ hội và bảo tàng 4.0

-  Không gian quảng trường: là không gian kết nối tinh hoa quá khứ với khát vọng tương lai, nơi giao lưu hội nhập văn hóa thế giới : trình diễn âm nhạc, nhảy múa, và các trò chơi dân tộc kết hợp hiện đại.

-  Bảo tàng 4.0 “ Thương Cảng cổ Vân Đồn”

Tóm tắt: Quyết định số 1755/QĐ-TTg ngày 08/9/2016 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030, nhằm thúc đẩy sự phát triển kinh tế từ di sản. Tuy nhiên, cho đến nay chiến lược này vẫn chưa thực sự được triển khai vào thực tế và đem lại hiệu quả cao trong việc khai thác di sản và phát triển du lịch văn hóa tại Việt Nam. Bài viết này đề xuất ý tưởng về mô hình “ Tái hiện thương cảng Vân Đồn bằng công nghiệp sáng tạo”. Đây là mô hình kết nối di sản quá khứ với các ngành công nghiệp văn hóa ( còn gọi là công nghiệp sáng tạo) như: kiến trúc- hội họa- điêu khắc- âm nhạc- điện ảnh... để tạo ra các không gian trải nghiệm du lịch đa dạng, đặc sắc, mang tính thẩm mỹ cao, thỏa mãn nhu cầu 6 giác quan của khách du lịch. Từ đó hứa hẹn đem lại doanh thu đột phá cho di sản.

Minh họa mô hình “ Tái hiện thương cảng Vân Đồn bằng công nghiệp sáng tạo”

Minh họa mô hình “ Tái hiện thương cảng Vân Đồn bằng công nghiệp sáng tạo”