Các đô thị du lịch biển miền Trung và những thách thức trên con đường phát triển bền vững.

Chiến lược phát triển du lịch Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn 2030 phân định duyên hải miền Trung thành 2 vùng: vùng du lịch Bắc Trung Bộ (gồm 6 tỉnh từ Thanh Hóa đến Thừa Thiên Huế) và vùng du lịch duyên hải Nam Trung Bộ (gồm 8 tỉnh từ Đà Nẵng đến Bình Thuận). Nét tương đồng và đặc trưng cơ bản của khu vực duyên hải miền Trung là du lịch biển, đảo gắn với các di sản văn hóa đặc sắc và hệ sinh thái đa dạng.

Nếu thống nhất khái niệm: Đô thị du lịch là đô thị có lợi thế phát triển du lịch,  gắn với việc khai thác tài nguyên du lịch là chủ yếu và du lịch có vai trò quan trọng trong hoạt động của đô thị…[1] thì khu vực duyên hải Miền Trung sẽ có các đô thị du lịch sau: Sầm Sơn, Cửa Lò, Đồng Hới, Huế, Lăng Cô, Đà Nẵng, Hội An, Qui Nhơn, Tuy Hoà,  Nha Trang, Phan Rang, Phan Thiết.

Với 12 đô thị du lịch biển này, nếu được qui họach và đầu tư phát triển bài bản, hòan tòan có thể khởi sắc, phát triển bứt phá và chiếm vị thế quan trọng trong thị trường du lịch khu vực và thế giới. Ngòai mục tiêu phát triển du lịch, hệ thống đô thị du lịch biển duyên hải miền Trung còn là nơi được Chính phủ Việt Nam gửi gắm rất nhiều mục tiêu kinh tế, chính trị,... đặc biệt quan trọng, nhằm khẳng định vị thế quốc gia trước xu thế hội nhập Thế giới.

Tuy nhiên, thời gian qua, quá trình qui họach và đầu tư phát triển  các đô thị du lịch biển miền Trung đã xuất lộ rất nhiều thách thức trong quá trình thực hiện các mục tiêu đề ra. Một trong các mục tiêu cơ bản đó là mục tiêu phát triển bền vững.

Thách thức đối với các đô thị du lịch biển miền Trung hiện nay có thể chia làm 2 loại: Thách thức trước hoạt động khai thác tài nguyên quá tải của con người và thách thức của biến đổi thiên nhiên, khí hậu.

Trong nhiều năm qua, tốc độ khai thác tài nguyên chóng mặt tại các đô thị du lịch ven biển miền Trung đã gây áp lực rất lớn đến chất lượng môi trường và việc bảo tồn, tái tạo các nguồn tài nguyên, trong đó có tài nguyên du lịch.

Bài tóan cân bằng và hài hòa trong khai thác tài nguyên dễ tìm được lời giải hơn đối với các không gian đô thị qui mô nhỏ, có chức năng du lịch là chủ yếu như: Sầm Sơn,

Cửa Lò, Hội An... Tuy nhiên, ở Việt Nam, hầu hết các đô thị có tiềm năng du lịch biển ở qui mô quốc gia, cũng là nơi tập trung nhiều thế mạnh tiềm năng khác như: cảng biển, hải sản,vật liệu xây dựng hay dầu khí,...

Nha Trang, Đà Nẵng,... là những đô thị điển hình cho sự đa dạng tài nguyên đó. Quá nhiều thế mạnh trong một đô thị ven biển thường là tiền đề cho một chiến lược phát triển đô thị đa chức năng với một “rừng mũi nhọn”,...

Việc xác định chiến lược đô thị với một “rừng mũi nhọn” đã đưa các đô thị du lịch biển tới những thách thức lớn như: Sự suy giảm về chất lượng tài nguyên và môi trường do tranh chấp không gian sử dụng giữa các ngành kinh tế. Sự thiếu thốn bản sắc trong kiến trúc cảnh quan do không xác định được mảng màu chủ đạo cho bức tranh đô thị… Và chất lượng sống của người dân đô thị cũng như khách du lịch sẽ bị đe doạ trầm trọng do hệ quả của hai vấn đề trên. [1]

Nhìn lại bức tranh phát triển của một số đô thị du lịch biển VN, chúng ta sẽ thấy rõ hơn những thách thức của các đô thị đó trên con đường phát triển bền vững.

Chúng ta cũng đã có những bài học đối với sự phát triển chồng chéo của nhiều ngành kinh tế tại các đô thị du lịch ven biển như: Hạ Long, Nha Trang, Vũng Tàu… Riêng sự phát triển của du lịch và đô thị đã góp một phần đáng kể vào việc thu hẹp diện tích rừng ngập mặn, một trong những hệ sinh thái cơ bản, đóng vai trò quan trọng trong chu trình sinh thái tự nhiên của môi trường biển. [1]

Chúng ta cũng đã có những bài học đối với sự phát triển lộn xộn của khu vực ven biển do chậm trễ về qui hoạch và yếu kém trong quản lý sau qui hoạch. Kiến trúc khách sạn, nhà nghỉ được thiết kế theo rất nhiều phong cách khác nhau, ngôn ngữ kiến trúc không đồng nhất, các giá trị cảnh quan đặc sắc ven biển hầu như chưa được khai thác để tham gia vào cấu trúc không gian cũng như hình thái đô thị du lịch. Tầm nhìn ra biển bị các công trình xây dựng che khuất quá nhiều. Hệ thống không gian mở, quảng trường và các điểm nhấn đô thị chưa được qui hoạch thiết kế để tạo ra bản sắc kiến trúc đặc trưng cho thành phố biển. [1]

Và cuối cùng là bài học của sự đào núi và lấp biển.

Nhiều quả đồi đã biến thành đồi trọc, nhiều thảm thực vật và nhiều loại động vật có nguy cơ biến mất, đất liền đang tiến dần ra biển để đô thị hoá dần các hòn đảo nguyên sơ.

Rõ ràng, chúng ta đang vô tình hoặc cố tình làm mất đi những giá trị của tài nguyên, những tiền đề để phát triển du lịch.

Dưới khía cạnh bản sắc Đô thị, nhiều đô thị ven biển đang đứng trước nguy cơ của một bức tranh tương lai nhạt nhòa do không định hướng được gam màu chủ đạo.

Thời gian qua, kiến trúc cảnh quan của các đô thị du lịch ven biển đang thể hiện rất rõ bối cảnh xã hội của nền kinh tế thị trường với sự "mọc lên như nấm" của các khách sạn tư nhân theo hình thức qui hoạch "chia lô". Có thể nói, xu hướng qui hoạch này đã trở thành một thói quen xấu, có sức lan toả nhanh và rộng trong hầu hết các đô thị du lịch biển.

Việc giải toả và thông thoáng không gian che chắn của trục đường ven biển hiện vẫn đang là thách thức lớn đối với các đô thị du lịch biển như: Nha Trang, Đà Nẵng…

Đặc biệt, việc qui họach và xây dựng các con đường sát biển dành cho các phương tiện giao thông cơ giới lớn, có tác động rất tiêu cực đến môi trường cảnh quan hoang sơ và tĩnh lặng của các bãi tắm ven biển, vẫn chưa được các nhà quản lý và đầu tư nhận thức như là một bài học cần rút kinh nghiệm tại các đô thị du lịch biển miền Trung.

Trong những năm gần đây, các đô thị du lịch ven biển miền Trung đã phải đối đầu với một thách thức mới, mang tính toàn cầu, đó là thách thức của biến đổi khí hậu và nước biển dâng. Hiện tượng mưa lũ, hạn hán hay lốc xoáy bất thường kèm theo các hiện tượng xói lở đã gây ra những thiệt hại vô cùng to lớn cho các hoạt động kinh tế ven biển, trong đó có du lịch.

Nhiều bãi tắm, resort, khách sạn, nhà nghỉ xây ven biển tại các T.P Huế, Hội An,…đã phải ngừng hoạt động vì sự tấn công dữ dội của các yếu tố thiên nhiên cực đoan. Trước những những diễn biến phức tạp của biến đổi khí hậu và các vấn đề ô nhiễm môi trường khó kiểm soát gần đây, nhiều nguồn tài nguyên và cơ sở vật chất, hạ tầng phục vụ du lịch có khả năng biến mất, bị hư hỏng nặng hoặc bị vô hiệu hoá vì không còn chức năng sử dụng.

Một thời gian dài trước đây, các bãi tắm và hệ thống khách sạn, nhà hàng, khu vui chơi giải trí ven biển đã chiếm vai trò chủ đạo trong không gian du lịch biển. Tuy nhiên, trong thời gian tới, các hoạt động này có thể sẽ không còn nữa. Ngành du lịch và một số ngành kinh tế biển khác sẽ đứng trước nguy cơ bị phá sản…

Vậy các ngành kinh tế biển miền Trung sẽ phải có những bước chuyển mình ra sao và những chuyên gia qui hoạch đô thị du lịch biển sẽ phải tư duy thế nào để ứng phó với bối cảnh hoàn toàn mới này? Theo tôi, không chỉ cần một tư duy mới mà phải là một “ Tư duy đột phá”- hoàn toàn mới, linh hoạt và sáng tạo, không giống với những cách thức truyền thống trước đây thì mới hy vọng có được giải pháp tận cùng cho vấn đề nan giải này.

Cần “Tư duy đột phá” trong khai thác tài nguyên du lịch biển.

Quan sát quá trình khai thác tài nguyên du lịch biển trong giai đoạn trước đây, chúng ta dễ dàng nhận thấy đó là cách thức khai tài nguyên thô, nghĩa là khai thác những giá trị bề nổi, sẵn có và với phương thức khai thác theo kiểu “ mỳ ăn liền”. Tư duy ăn sẵn

với “ nền kinh tế cơ bắp” dựa nhiều vào nhân công giá rẻ và “ nền kinh tế đào mỏ” dựa nhiều vào việc khai thác tài nguyên thiên nhiên, với tầm nhìn ngắn hạn đã khiến cho các nguồn tài nguyên du lịch biển của Việt Nam nhanh chóng cạn kiệt.

Tuy nhiên, phải khẳng định rằng, quá trình khai thác tài nguyên thô, trên diện rộng đã và sẽ phải chấm dứt do những hậu quả môi trường nặng nề mà các đô thị biển Việt Nam đã phải hứng chịu. Đã đến lúc chúng ta phải nhìn nhận lại quĩ tài nguyên biển với những giá trị tự nhiên, văn hoá, lịch sử tinh thần,…còn tiềm ẩn mà chúng ta đang bỏ ngỏ. Các tài nguyên biển có khoảng 10 giá trị, thì hiện chúng ta mới chỉ khai thác được vài ba giá trị bề nổi mà thôi. Ngoài bãi tắm và hải sản, chúng ta còn có nắng biển, gió biển,  muối biển, cảnh quan biển và văn hoá biển đặc trưng, lâu đời…Để khai thác hiệu quả các giá trị tiềm ẩn này, chúng ta cần sử dụng hàm lượng chất xám cao hơn với cách tiếp cận của lối “ Tư duy đột phá” để tạo nên những sản phẩm du lịch mới, độc đáo và mang bản sắc riêng có của vùng biển Việt Nam.

“Tư duy đột phá” là lối tư duy vượt khung, thậm chí phá bỏ hoàn toàn lối tư duy cũ (đã trở thành lối mòn) trong các giai đoạn kinh tế- xã hội trước đây.[3]

Theo đuổi lối tư duy này, trong 10 năm vừa qua, Liên hiệp Khoa học phát triển du lịch bền vững (STDe) đã liên tục nghiên cứu và công bố 18 dự án du lịch mang tư duy đột phá, có thể kể đến các dự án điển hình như: “ Biến mưa, bão, lụt miền Trung thành sản phẩm Du lịch”; Mô hình công viên biển Cát- muối và rác”; Mô hình “ khách sạn bóng đêm” và Sản phẩm du lịch “Gió Bạc Liêu”.

Dự án đầu tiên mà STDe nghiên cứu và công bố ( Tháng 11/ 2009) tại 3 đô thị du lịch biển: Huế- Đà Nẵng- Hội An, có tên là dự án “ Biến mưa, bão, lụt miền Trung thành sản phẩm Du lịch”. Đây là dự án thay đổi tư duy ứng xử với biến đổi khí hậu. Thay cho “trốn chạy” và “chống lại” các yếu tố thời tiết bất lợi, dự án đề xuất nhiều hoạt động du lịch mới lạ trong bối cảnh mưa, lụt để giúp du khách có những trải nghiệm độc đáo… Đó chính là cách thức để du lịch có thể “sống chung” và tìm kiếm cơ hội từ chính những yếu tố thiên nhiên bất lợi. Khi mới ra đời, dự án đã gây nhiều tranh cãi, nhưng hiện nay đã được các doanh nghiệp tại T.P Huế và T.P Hội An triển khai ứng dụng và tiếp tục hoàn thiện. [3]

Với mục tiêu xây dựng góc nhìn mới, phương thức khai thác mới từ những nguồn tài nguyên đã cũ của biển, STDe cũng đã nghiên cứu dự án “Sản phẩm du lịch từ cát, muối, rác”. Với các mô hình công viên chuyên đề độc đáo, giúp du khách khám phá và trải nghiệm sâu sắc hơn về các giá trị tài nguyên biển như: Cát, Muối và Rác.

Mô hình “ Công viên Cát ” với các vườn Thiền Cát, là những bức tranh thiên nhiên hùng vĩ mang tính triết lý, giúp cho du khách hiểu về các giá trị của thời gian, về ý nghĩa của đời người, về tình yêu và sự khoan dung, tha thứ. Khả năng chữa bệnh của Cát cũng được khai thác để phát triển các hoạt động nghỉ dưỡng như vùi mình trong cát chữa

bệnh về cơ và da…Cát còn có thể dùng để chế tác thành nhiều đồ trang sức đẹp mắt, độc đáo. Các sản phẩm lưu niệm tạo hình từ Cát như :Tranh Cát, hoa hồng Cát…sẽ là những món quà kỷ niệm đầy ý nghĩa về các bãi biển miền Trung. ( Xem minh họa hình 1)

Công viên Muối là mô hình công viên chuyên đề chưa từng có trên thế giới. Trong công viên Muối, thông qua các họat động vui chơi, giải trí với Muối, du khách sẽ được trải nghiệm rất nhiều cảm xúc trong các không gian mới lạ như: Vườn thiền Muối, lễ hội muối, mê cung muối.... Du khách cũng sẽ được nghỉ dưỡng trong những biệt thự làm bằng vật liệu Muối với trang trí nội thất bằng Muối như: đèn Muối, bàn ghế Muối, tranh Muối. Theo nghiên cứu của các nhà khoa học thế giới, từ trường từ Muối rất có lợi cho sức khỏe con người. Khu nghỉ dưỡng và spa với khách sạn Muối sẽ tạo sự thư giãn, tĩnh tại tuyệt vời. Spa Muối trong ánh đèn Muối sẽ mang lại sự khỏe mạnh cho làn da. Ẩm thực Muối với những món ăn đặc sắc như các món ăn rang Muối, Muối vừng, chanh Muối, cafe Muối…đậm đà hương vị riêng theo cách của người Việt. ( Xem minh họa hình 2,3)

Mô hình Công viên RÁC ( còn gọi là Công viên tái sinh) với qui trình biến rác thành những sản phẩm để vui chơi, giải trí, rất hấp dẫn và độc đáo. Không chỉ làm chậm quá trình phát sinh rác thải, công viên tái sinh còn tạo ra được nguồn thu từ rác. Công viên tái sinh biển thực sự là một công trình đầu tư hiệu quả trong điều kiện môi trường tại các khu du lịch biển ngày càng xuống cấp như hiện nay. Rác có thể trở thành những vâṭ

trang trí từ nhỏ đến to, từ những đồ lưu niêm đến những tương đài, những công trình

khách san

nhà hàng,... Mô hình công viên Rác đã đươc

nhiều nướ c trên thế giớ i xây dưng

nhằm muc

hình 4)

tiêu giáo duc

và cổ vũ cho các hoat

đông bảo vê ̣môi trườ ng. ( xem minh họa

KẾT LUẬN

Bên cạnh các không gian phát triển du lịch, những không gian chức năng đô thị khác đã và sẽ song hành phát triển tại các đô thị du lịch biển miền Trung. Các cảng biển, các khu dịch vụ của dầu khí, các khu công nghiệp khai thác khoáng sản và vật liệu xây dựng, các khu chế biến hải sản,... sẽ là những mảng màu không kém phần mạnh mẽ trong diện mạo kiến trúc cảnh quan của đô thị du lịch biển. Đó là sự phát triển tất yếu để đáp ứng nhu cầu của thời đại, tuy nhiên cần phải được qui hoạch bài bản với tầm nhìn chiến lược dài hạn và nằm trong vòng kiểm soát của những qui tắc ứng xử văn hoá như: tôn trọng thiên nhiên, tôn trọng quá khứ và tôn trọng các giá trị nhân văn mà con người luôn hướng tới.

Trong thời gian sắp tới, trước các tác nhân của một bối cảnh KTXH mới với các thách thức liền kề của các biến đổi thiên nhiên, khí hậu, dịch bệnh… mang tính tòan cầu, các đô thị du lịch biển miền Trung sẽ phải căng mình để vượt qua các thách thức mới. Hy