I. MỞ ĐẦU

Di sản địa chất (DSĐC) là phần tài nguyên địa chất có giá trị nổi bật về khoa học, giáo dục, thẩm mỹ và kinh tế. Chúng bao gồm các cảnh quan địa mạo, các miệng núi lửa đã tắt hoặc đang hoạt động, các hang động, hẻm vực sông, hồ tự nhiên, thác nước, các diện lộ tự nhiên hay nhân tạo của đá và quặng, các di chỉ cổ sinh; các thành tạo, cảnh quan còn ghi lại những biến cố, bối cảnh địa chất đặc biệt; các địa điểm mà tại đó có thể quan sát được các quá trình địa chất đã và đang diễn ra hàng ngày, thậm chí cả các khu mỏ đã ngừng khai thác v.v…  DSĐC là di sản quan trọng hàng đầu trong số các di sản thiên nhiên. Cũng như các di sản khác, DSĐC là tài nguyên không tái tạo được, cho nên cần được bảo tồn, quản lý và khai thác sử dụng hợp lý cho sự phát triển bền vững của đất nước.

Hội nghị quốc tế lần thứ hai về Bảo tồn di sản địa chất và cảnh quan thiên nhiên họp tại Malvern (nước Anh) vào tháng 7/1973 đã đi đến một Hiệp ước về Bảo tồn DSĐC. Việc phân loại DSĐC được thực hiện theo Tiêu chuẩn phân loại tạm thời các DSĐC của UNESCO gồm 10 kiểu như sau: A. Cổ sinh; B. Địa mạo; C. Cổ môi trường; D. Đá (magma, trầm tích, biến chất); E. Địa tầng; F. Khoáng vật (Khoáng sản); H. Kinh tế địa chất; I. Kiến tạo (lịch sử địa chất); K. Các vấn đề vũ trụ; L. Những đặc trưng địa chất tầm cỡ lục địa/đại dương [10].

Năm 1997, UNESCO đã đề nghị thành lập Chương trình Công viên Địa chất (UNESCO Geoparks Program) trên phạm vi toàn cầu nhằm mục đích bảo vệ an toàn các DSĐC có tầm quan trọng quốc tế và phục vụ cho phát triển kinh tế xã hội của các khu vực. Mạng lưới toàn cầu về Công viên Địa chất đã được thiết lập. UNESCO đã ban hành nội dung tự đánh giá để đăng ký vào mạng lưới công viên địa chất (CVĐC) quốc tế của UNESCO, gồm 5 tiêu chí: 1. Địa chất và phong cảnh; 2. Hệ thống quản lý; 3. Thông tin và giáo dục môi trường; 4. Địa chất du lịch; 5. Kinh tế khu vực bền vững. Mỗi tiêu chí bao hàm nhiều nội dung, mỗi nội dung tương ứng với một thang điểm [11].

DSĐC đã được các nhà khoa học địa chất Việt Nam chú ý nghiên cứu trong các dự án điều tra cơ bản về địa chất - khoáng sản. Các DSĐC độc đáo, có giá trị nổi bật về địa mạo (như các cảnh quan địa mạo kỳ vĩ, các hang động karst kỳ thú), cổ sinh, địa tầng, magma, kiến tạo, khoáng vật… đã được các nhà địa chất Việt Nam xác lập và khoanh định điển hình - là điểm đến của các du khách, của các nhà khoa học đến tham quan nghiên cứu trong các kỳ Hội nghị khoa học địa chất trong nước và quốc tế. Tuy nhiên, hướng nghiên cứu về DSĐC theo đúng nghĩa của nó mới thực sự được Bảo tàng Địa chất đề xuất từ năm 1998.

Nghiên cứu DSĐC, thành lập các khu bảo tồn địa chất (KBTĐC) và xây dựng CVĐC là 3 giai đoạn kế tiếp nhau của một quá trình nghiên cứu phát triển DSĐC, là xu thế khách quan, là logic tất yếu của công tác nghiên cứu khoa học trong lĩnh vực này. Thực chất đó là một quá trình nghiên cứu triển khai nhằm đạt được mục tiêu bảo vệ bảo tồn, quản lý và khai thác hợp lý DSĐC, di sản thiên nhiên cho sự phát triển bền vững kinh tế xã hội của đất nước.

II. HIỆN TRẠNG NGHIÊN CỨU VÀ BẢO TỒN DI SẢN ĐỊA CHẤT Ở VIỆT NAM

1. Công tác nghiên cứu DSĐC, thành lập các KBTĐC ở Việt Nam

Những năm gần đây, tiếp thu xu hướng mới của thế giới về bảo tồn thiên nhiên, các nhà địa chất Việt Nam (thuộc Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam, Viện Tài nguyên và Môi trường Biển, Bảo tàng Địa chất, Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản, Trường Đại học Khoa học Tự nhiên Hà Nội) đã bắt đầu có những hoạt động điều tra, nghiên cứu các DSĐC tiến tới thành lập các KBTĐC và xây dựng CVĐC.

- Các nhà địa chất ở Viện Tài nguyên và Môi trường Biển, Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam hợp tác với các nhà địa chất Hoàng gia Anh đã có những hoạt động cụ thể trong việc nghiên cứu DSĐC và xây dựng hồ sơ trình duyệt và quảng bá giúp cho Vịnh Hạ Long được UNESCO công nhận là Di sản Thiên nhiên Thế giới lần thứ 2 vào năm 2000 (theo tiêu chí về địa chất - địa mạo) [3, 4, 9].

- Các nhà địa chất ở Đại học Khoa học Tự nhiên Hà Nội kết hợp với các nhà nghiên cứu hang động của Hội Địa lý Hoàng gia Anh đã triển khai nghiên cứu tính phong phú, đa dạng về địa chất, hang động và xây dựng hồ sơ Vườn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng được UNESCO công nhận là Di sản Thiên nhiên Thế giới vào năm 2003 [5]. Kết quả của nhiều năm hợp tác nghiên cứu đã đưa đến việc xuất bản cuốn chuyên khảo lớn “Kỳ quan hang động Việt Nam” [2]. Đây là một tài liệu quý và đồ sộ về kết quả nghiên cứu hang động Việt Nam. Ngoài ra, để mở rộng nghiên cứu và phát triển du lịch, các tác giả của Trường đã triển khai nhiều đề tài trọng điểm cấp Đại học Quốc gia và nhiều đề tài khác (cấp tỉnh) phục vụ du lịch sinh thái ở nhiều địa phương.

- Cũng theo hướng này, các nhà địa chất ở Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản đã và đang có những hoạt động nghiên cứu hữu hiệu:

+ Từ năm 1991 đến nay, Viện đã hợp tác cùng các nhà nghiên cứu hang động Vương quốc Bỉ, khảo sát được gần 300 hang động trong phạm vi các tỉnh Sơn La, Lai Châu, Hòa Bình, Thanh Hóa, Ninh Bình, Bắc Cạn, Yên Bái và Hà Giang v.v.. Kết quả đã phát hiện nhiều hang động có giá trị địa chất, khảo cổ, du lịch v.v., như hang Hoa (Tủa Chùa, Lai Châu), hang Nữ Hoàng (Sơn La), hang Rồng (Tân Lạc, Hòa Bình), hang Cống Nước (Tam Đường, Lai Châu) sâu nhất Đông Nam Á (-602 m) v.v..

+ Cùng với các nhà khoa học của nhiều chuyên ngành khác nhau, thuộc nhiều trường đại học của Vương quốc Bỉ và Sở Địa chất Bỉ, Viện đã thực hiện liên tiếp 2 dự án hợp tác Việt-Bỉ về bảo tồn và phát triển bền vững các vùng đá vôi: 1. Phát triển nông thôn các vùng miền núi đá vôi Tây Bắc Bộ bằng các biện pháp quản lý bền vững đất, nước và giáo dục cộng đồng (VIBEKAP, 1998-2003); và 2. Tăng cường sự trao đổi giữa các bên tham gia trong việc bảo tồn cảnh quan đá vôi Pu Luông - Cúc Phương (2002-2006) [7, 8]. Đặc biệt, ngày 21/6/2007, cùng với các đối tác Bỉ và Việt Nam (Viện Dân tộc học, Viện Khoa học Xã hội Việt Nam và UBND các tỉnh Hà Giang, Cao Bằng, Bắc Cạn), Viện đã chính thức khởi động dự án hợp tác Việt-Bỉ thứ ba “Nâng cao năng lực nghiên cứu phát triển CVĐC ở một số khu vực Đông Bắc Bộ, Việt Nam”. Dự án do Hội đồng Liên trường các trường đại học Vương quốc Bỉ hỗ trợ thực hiện trong thời gian 5 năm với mục tiêu chính là nâng cao năng lực của các đối tác Việt Nam trong lĩnh vực kể trên.

+ Trong các năm 2003 và 2004, đã tiến hành điều tra, nghiên cứu các giá trị địa chất - địa mạo và cảnh quan ở Khu Bảo tồn Thiên nhiên Pu Luông, tỉnh Thanh Hóa và giúp UBND tỉnh Hòa Bình thành lập mới Khu Bảo tồn Thiên nhiên Ngọc Sơn - Ngổ Luông. Viện đã tổ chức thành công Hội nghị liên ngành quốc tế về Bảo tồn và phát triển bền vững các vùng đá vôi (Transkarst, 2004), trong đó xây dựng các CVĐC được coi là giải pháp tối ưu rất đáng quan tâm. Kết quả của Hội nghị đã được tổng kết và biên soạn thành cẩm nang “Phát triển bền vững các vùng đá vôi ở Việt Nam” [8].

+ Từ năm 2005 đến nay, Viện đã và đang hợp tác với UBND tỉnh Bắc Cạn và Vườn Quốc gia Ba Bể chuẩn bị hồ sơ trình UNESCO công nhận là Di sản Thiên nhiên Thế giới, trong đó các tiêu chí địa chất - địa mạo và cảnh quan đóng vai trò quyết định [6]. Viện đã và đang hợp tác cùng các chuyên gia Italia khảo sát địa chất karst khu vực Vịnh Hạ Long với mong muốn góp phần xây dựng hồ sơ đề nghị UNESCO công nhận mở rộng khu di sản Thiên nhiên Thế giới Vịnh Hạ Long, và đang phối hợp với Ban Quản lý Khu Dự trữ Sinh quyển Quần đảo Cát Bà, Hải Phòng để xây dựng đề án thành lập CVĐC tại khu vực này.

+ Ngày 19/9/2007, Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản và Bảo tàng Địa chất đã ký bản Ghi nhớ về hợp tác toàn diện trong nghiên cứu khoa học, đặc biệt là lĩnh vực nghiên cứu DSĐC.

+ Cuối năm 2007 đến nay, Viện phối hợp với một số cơ quan trong nước cùng thực hiện đề tài: “Điều tra nghiên cứu các di sản địa chất và đề xuất xây dựng công viên địa chất ở miền Bắc” mã số KC 08.20/06-10. Đây là đề tài nghiên cứu khoa học công nghệ cấp Nhà nước đầu tiên về lĩnh vực này được thực hiện ở nước ta.

+ Hiện nay, để tập trung sức mạnh, hoạt động có tổ chức và nhất quán, đáp ứng yêu cầu hội nhập khu vực và thế giới trong lĩnh vực phát triển nghiên cứu DSĐC, Viện đang nỗ lực cùng với Uỷ ban UNESCO Việt Nam và các cơ quan hữu quan đề xuất và xúc tiến thành lập Uỷ ban Quốc gia Công viên Địa chất ở Việt Nam.

Như trên có thể thấy, ở giai đoạn 1 của quá trình nghiên cứu DSĐC được tiến hành khá tốt. Các nhà địa chất Việt Nam đã tiếp cận nghiên cứu, nhận dạng, mô tả, phân loại các DSĐC theo hệ thống nghiên cứu chung của thế giới. Kết quả nghiên cứu đã thành lập được hai khu di sản thiên nhiên thế giới được UNESCO công nhận theo tiêu chí địa chất - địa mạo, đã đề xuất thành lập các KBTĐC và xây dựng CVĐC - đó là hướng đi đúng đắn. Tuy vậy, việc ứng dụng triển khai các kết quả nghiên cứu vào thực tiễn phát triển lĩnh vực này ở Việt Nam còn rất yếu. Vì thế đến nay chưa có KBTĐC nào được thành lập ở nước ta.

2. Công tác xây dựng công viên địa chất ở Việt Nam

Xây dựng CVĐC là bước phát triển tiếp theo của công tác nghiên cứu DSĐC và thành lập các KBTĐC, là giải pháp tốt nhất để bảo vệ DSĐC (đây cũng là bài học kinh nghiệm của các nước phát triển trong công tác bảo tồn DSĐC), là bước khai thác bền vững tiềm năng tài nguyên DSĐC. Bởi vì CVĐC được thành lập (trong đó sẽ có Bảo tàng địa chất ngoài trời) là nơi lưu giữ, bảo tồn, quản lý và khai thác hợp lý DSĐC cho sự phát triển bền vững kinh tế xã hội của đất nước. Theo đánh giá của các nhà địa chất, đối chiếu với các tiêu chí của UNESCO về xây dựng - xếp hạng CVĐC thì Việt Nam rất có tiềm năng phát triển CVĐC với đủ các cấp độ, từ cấp quốc tế → quốc gia → địa phương. Theo tài liệu nghiên cứu bước đầu trong lĩnh vực này, các đối tượng tiềm năng cho CVĐC cấp quốc tế là các vùng: Hạ Long, Phong Nha - Kẻ Bàng; cấp quốc gia là các vùng: quần đảo Cát Bà, hồ Ba Bể, núi Phan Si Pan, cao nguyên đá vôi Đồng Văn - Mèo Vạc, rừng Cúc Phương - Ngổ Luông, ghềnh Đá Đĩa, thác Trinh Nữ… . Tiềm năng thì rất lớn, nhưng công việc xây dựng CVĐC chưa được đầu tư thực hiện. Từ phía Chính phủ, do ngân sách nhà nước còn nhiều khó khăn cho nên chưa có sự đầu tư đúng tầm và dài hơi cho lĩnh vực này. Về phía các doanh nghiệp, các công ty ngoài quốc doanh, các nhà đầu tư (tư nhân) Việt Nam cũng có nhiều khó khăn do mới bước vào nền kinh tế thị trường, chỉ dám đầu tư nhỏ lẻ cho những lĩnh vực sản sinh ngay lợi nhuận trước mắt. Mặt khác, cùng với nhận thức hạn chế về tiềm năng, vai trò và ý nghĩa khoa học - thực tiễn của DSĐC, về mối quan hệ bảo tồn và khai thác hợp lý DSĐC... nên hầu hết các doanh nghiệp, doanh nhân Việt Nam chưa dám đầu tư lớn cho lĩnh vực mới mẻ này trên cơ sở hạ tầng yếu kém. Vì thế, cho đến nay nước ta chưa có CVĐC nào được xây dựng.

3. Công tác bảo tồn và quản lý DSĐC

Công tác bảo tồn và quản lý DSĐC đang có nhiều bất cập và gần như bỏ ngỏ, các DSĐC đang đứng trước nguy cơ bị xâm hại do tác động của tự nhiên và con người từ nhiều phía. Đối với các yếu tố xâm hại tự nhiên (do thiên nhiên), cần được đầu tư nghiên cứu để bảo quản, phòng ngừa nhằm giảm thiểu tác hại, thiên tai. Thực hiện công việc này rất khó khăn và còn xa vời đối với Việt Nam do nền kinh tế nước còn thấp kém. Đối với các yếu tố xâm hại do con người, cần ban hành rộng rãi các văn bản pháp quy với chế tài đủ mạnh, đi đôi với việc tuyên truyền giáo dục, nâng cao nhận thức cộng đồng trong việc bảo tồn DSĐC.

Hiện trạng công tác bảo tồn DSĐC còn kém so với bảo tồn thiên nhiên khác (như bảo tồn cảnh quan và đa dạng sinh học). Để bảo tồn cảnh quan thiên nhiên và đa dạng sinh học, từ năm 1962 đến nay, Chính phủ Việt Nam đã ra quyết định thành lập được 128 khu Rừng đặc dụng, 28 Vườn quốc gia, 62 khu Bảo tồn thiên nhiên và 38 khu Rừng bảo vệ cảnh quan, trong đó có một số khu bảo tồn đặc biệt, được Quốc tế công nhận như Di sản Thiên nhiên thế giới Vịnh Hạ Long và Di sản Thiên nhiên thế giới Phong Nha - Kẻ Bàng. Trong khi đó, công tác bảo tồn DSĐC ở Việt Nam còn ở mức độ thấp, chưa có một KBTĐC nào được thành lập. Sự thật cũng đáng để suy nghĩ: cả hai di sản thiên nhiên thế giới của Việt Nam là Vịnh Hạ Long và Phong Nha - Kẻ Bàng đã được UNESCO công nhận, trong đó các tiêu chí địa chất - địa mạo có vai trò quyết định. Thậm chí các ứng cử viên tiềm năng cho danh hiệu này là hồ Ba Bể, quần đảo Cát Bà, cao nguyên Đồng Văn - Mèo Vạc… cũng dựa chủ yếu trên các tiêu chí địa chất - địa mạo.