Trong năm 2013, ngành du lịch Việt Nam đã gặt hái được thành quả đáng khích lệ với việc đạt 7,57 triệu lượt khách quốc tế- cán đích trước 2 năm so với mục tiêu đề ra; tổng doanh thu toàn ngành đạt 200 nghìn tỷ đồng. Thành tích này rất có ý nghĩa trong bối cảnh kinh tế trong nước còn ảm đạm, nhưng so với tiềm năng hiện có của ngành du lịch thì vẫn còn rất thấp. Nhiều địa phương và điểm đến trên cả nước vẫn chưa được khai thác tương xứng với tiềm năng vốn có. Để khơi dậy những giá trị tiềm tàng của ngành du lịch, chắc chắn cần có sự vào cuộc của các cấp, các ngành, các địa phương và nhiều chuyên gia về du lịch, văn hóa, kinh tế… Báo điện tử Tổ Quốc đăng loạt bài về kinh tế du lịch với mong muốn góp một góc nhìn về những giá trị tiềm ẩn của du lịch nước nhà còn đang bỏ ngỏ.

Bài 1: Đau đầu về quà lưu niệm du lịch

(Toquoc)- Nếu như quà lưu niệm cho khách du lịch từ lâu đã trở thành nguồn lợi nhuận không nhỏ cho ngành du lịch của nhiều quốc gia thì Việt Nam vẫn đang loay hoay với việc tìm sản phẩm lưu niệm đặc trưng riêng của mình.

Du khách không biết tiêu tiền vào đâu?

Theo một khảo sát của ngành du lịch vào năm 2010, tính trung bình trong tổng chi phí cho chuyến du lịch đến Việt Nam, du khách quốc tế chỉ chi khoảng 10-15% cho mua sắm, trong khi đó Thái Lan thu tới 50-55%. Còn số liệu do Tổng cục Thống kê công bố vào năm 2012, khách quốc tế tự tổ chức tour đến Việt Nam có thời gian lưu trú bình quân là 12 ngày và chi tiêu hết 1.268,4 đô la Mỹ, tức bình quân chỉ 105 đôla Mỹ/ngày, tăng 10% so với thời điểm năm 2009. Khách quốc tế du lịch đi tour đặt với các đơn vị lữ hành thì ngoài tiền tour chỉ chi thêm 62 đô la Mỹ/ngày, tăng 3,6% so với 2 năm trước.

Những con số này cho thấy số tiền mà khách quốc tế chi tiêu tại Việt Nam vẫn còn quá thấp, thậm chí tính đến yếu tố trượt giá qua từng năm thì chi tiêu của du khách ngày càng giảm. Hầu hết các chuyên gia du lịch đều cho rằng, một trong những nguyên nhân của thực trạng này là do sản phẩm lưu niệm của Việt Nam còn quá nghèo nàn và thiếu đặc trưng riêng nên không kích thích được du khách mua sắm.

Để tìm một sản phẩm lưu niệm mang dấu ấn riêng của Việt Nam quả thật không có nhiều lựa chọn (Ảnh: Ngọc Thành)

Nếu ai từng đi du lịch nước ngoài thì sẽ thấy hầu hết các quốc gia phát triển về du lịch đều có những sản phẩm lưu niệm mang đậm dấu ấn văn hóa, cuộc sống của đất nước mình để khi người ta thoạt nhìn vào là biết món quà đó đến từ đâu. Điển hình như nước Nga từ lâu đã nổi tiếng khắp thế giới với những con búp bê gỗ Matryoska; Nhật Bản gắn liền với quạt giấy, búp bê truyền thống, lật đật Daruma; Malaysia có tòa tháp đôi Petronas; Singapore có sư tử biển; Pháp thì dễ dàng bắt gặp hình ảnh tháp Effel vào mọi sản phẩm lưu niệm hay Thái Lan luôn có hình ảnh voi trên các sản phẩm quà tặng…Trong khi đó, dù Việt Nam là một đất nước giàu bản sắc văn hóa và sở hữu nhiều làng nghề, song để tìm một sản phẩm lưu niệm mang dấu ấn riêng của Việt Nam quả thật không có nhiều lựa chọn.

Anh Đức Nghệ, một hướng dẫn viên du lịch lâu năm trong nghề cho biết, sản phẩm lưu niệm của Việt Nam không những nghèo nàn về chủng loại, chưa đẹp về mẫu mã mà ở đâu cũng thấy na ná nhau. Đi lên Tây Bắc thì tỉnh nào cũng có túi, ví, quần áo dệt thổ cẩm, áo phông in hình cờ Việt Nam, móc đeo chìa khóa, mũ tránh nắng… Đi các điểm đến ở miền Trung thì chắc chắn sẽ là đồ hải sản khô, hàng lưu niệm bằng vỏ sò, vỏ ốc, bánh cu đơ, mè xừng… Đến các tỉnh miền Tây, ngoài kẹo dừa, bánh pía, khách du lịch chỉ còn cách lựa chọn các sản phẩm làm từ cây dừa như chiếc móc khóa, khay đựng đồ, tranh được làm từ gáo dừa…

Ngay tại Hà Nội, mảnh đất nghìn năm văn hiến với hơn 1000 làng nghề thủ công truyền thống nhưng cũng chưa tìm ra được sản phẩm lưu niệm dành cho khách du lịch đặc trưng nhất và phù hợp với khách du lịch. Điểm đến nào cũng thấy bày bán đồ gốm sứ, mây tre đan, vải lụa…, khiến cho du khách băn khoăn không biết đâu mới thực sự là sản phẩm mang bản sắc riêng của Hà Nội. Thậm chí, ngay tại hai làng nghề nổi tiếng nhất Hà Nội là gốm Bát Tràng và lụa Vạn Phúc cũng bị pha trộn đồ Trung Quốc.

Đà Nẵng là một trong số những địa phương phát triển mạnh về du lịch, song thực trạng nghèo nàn quà lưu niệm cho du khách cũng là vấn đề nan giải từ nhiều năm nay. Sản phẩm được coi là đặc trưng nhất của thành phố bên sông Hàn là sản phẩm đá Non nước. Tuy nhiên, đa phần du khách quốc tế cho rằng đồ lưu niệm bằng đá quá nặng để có thể đem về nước.

Những sản phẩm lưu niệm được xem là nổi bật nhất của Việt Nam như đồ gốm, đồ mây tre đan, đồ gỗ chạm khắc…. thì lại cồng kềnh hoặc dễ vỡ, khó vận chuyển, lại không có dấu ấn riêng so với nhiều quốc gia có thế mạnh tương tự khác trong khu vực. Chưa kể đồ lưu niệm “made in” Trung Quốc được bày bán nhan nhản ở khắp các điểm du lịch trên cả nước với mẫu mã đa dạng và giá rẻ hơn hẳn so với hàng Việt Nam.

Thiếu sự đầu tư về “chất xám” và tài chính

Thực tế, ngành du lịch đã quan tâm đến vấn đề tìm sản phẩm lưu niệm đặc trưng cho các địa phương từ lâu. Từ năm 2009, Tổng cục Du lịch đã khuyến khích các địa phương trọng điểm về du lịch chọn biểu tượng đặc trưng làm quà lưu niệm cho khách du lịch, đảm bảo vừa mang tính gọn nhẹ, vừa làm nổi bật nét văn hóa của địa phương. Chương trình Kích cầu du lịch do Tổng cục Du lịch phát động từ năm 2013 cũng đề nghị Bộ Công thương phối hợp hướng dẫn các Sở Công thương kết hợp với Sở VHTTDL các địa phương để phát động cuộc thi thiết kế quà tặng và hàng lưu niệm bán cho khách du lịch. Tuy nhiên, hầu hết những nỗ lực này mới chỉ dừng lại ở mức phát động phong trào mà chưa phát huy hiệu quả thật sự.

Cho đến nay, hiện mới chỉ có Hội An làm khá tốt công tác thiết kế và đưa sản phẩm lưu niệm mang đặc trưng của địa phương vào phục vụ du lịch. Mặt hàng lưu niệm của thành phố di sản này chỉ là những đồ đơn giản như đèn lồng, hàng may mặc, quần áo, khăn lụa… nhưng đảm bảo tính chất gọn nhẹ, phù hợp với nhiều đối tượng khách và đặc biệt là mang đậm bản sắc văn hóa địa phương.

Đáng tiếc là ngoài Hội An ra thì hầu hết các địa phương khác đều thất bại hoặc vẫn đang loay hoay chưa tìm được giải pháp khả thi dù rất quan tâm đầu tư cho các cuộc thi thiết kế mẫu mã sản phẩm lưu niệm. Bàn về vấn đề này, ông Nguyễn Mạnh Cường, Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Du lịch đã thừa nhận: “Việc thiết kế quà lưu niệm mang đặc trưng của địa phương là chủ trương của ngành du lịch đã làm nhiều năm. Tuy nhiên hành động và tổ chức thực hiện thì có địa phương làm được, có những địa phương làm chưa được. Nguyên nhân là do chúng ta chưa hành động quyết liệt. Hơn nữa, việc xây dựng sản phẩm quà lưu niệm không phải việc làm trong một sớm một chiều, cần có quy trình, cơ chế và có sự khảo sát để các địa phương có thể tìm được sản phẩm đặc trưng của địa phương và phù hợp dành cho khách du lịch. Sản phẩm lưu niệm phải đáp ứng được thị hiếu của khách thì mới kích thích du khách mua sắm. Do vậy, cần có sự nghiên cứu một cách khoa học mỗi đối tượng khách cần gì trên cơ sở của các làng nghề và tài nguyên của mỗi địa phương”.

Trong khi đó, theo KTS. TS Thu Hạnh – Chủ tịch Liên hiệp Khoa học phát triển du lịch bền vững, có nhiều nguyên nhân dẫn đến những hạn chế trong việc xây dựng quà lưu niệm dành cho khách du lịch của các địa phương như: thiết kế sản phẩm chưa phù hợp với thẩm mỹ của thị trường khách, giá cả chưa hợp lý, sản phẩm không mang thông điệp của điểm đến, hoặc đôi khi chỉ là lý do rất đơn giản như chúng quá nặng, khó vận chuyển như các sản phẩm làm bằng đá, gốm hay than đá… Tuy nhiên, nguyên nhân quan trọng nhất của thực trạng này, theo KTS. TS Thu Hạnh, là “chúng ta chưa quan tâm đầu tư đúng mức cho sản phẩm lưu niệm cả về “chất xám” và tài chính. Chúng ta vẫn giữ thói quen copy, ăn sẵn những mẫu sản phẩm có sẵn, điều này khiến cho chúng ta không bao giờ đáp ứng được nhu cầu thiết yếu nhất của sản phẩm lưu niệm, đó là: Tính độc đáo và bản sắc địa phương”.

Sản phẩm lưu niệm không chỉ làm gia tăng giá trị thặng dư cho ngành du lịch mà còn là một trong những giải pháp quảng bá hình ảnh đất nước ra thế giới. Vậy nên việc chậm trễ xác định quà lưu niệm đặc trưng tại các điểm đến ở địa phương cũng như tầm quốc gia không chỉ làm cho ngành du lịch mất đi nguồn ngoại tệ không nhỏ mà còn bỏ lỡ cơ hội quảng bá hình ảnh đất nước. Tuy nhiên, theo lãnh đạo ngành du lịch, việc đa số các địa phương còn lúng túng với câu chuyện về quà lưu niệm không phải là trách nhiệm riêng của ngành du lịch hay ngành công thương mà còn của Hiệp hội Làng nghề, các Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn và một số ngành khác. “Vai trò quan trọng hơn là của các cấp chính quyền và cơ quan tham mưu cho chính quyền để phát huy tiềm năng thế mạnh của địa phương, tạo ra những sản phẩm mang tính đặc trưng của địa phương mình, đồng thời đáp ứng được thị hiếu của khách. Tổng cục Du lịch chỉ đưa ra định hướng và tư vấn chứ không làm thay cho các địa phương được vì điều này phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng, điều kiện tài nguyên khác nhau của mỗi điểm đến” – ông Cường cho biết.

Có lẽ, chỉ khi nào tất cả cơ quan liên quan không coi câu chuyện về quà lưu niệm là việc “cha chung không ai khóc” và cùng “xắn tay” vào hành động quyết liệt thì khi ấy bài toán về quà lưu niệm mới không còn là vấn đề kinh niên của ngành du lịch nữa./.